Nic dziwnego, że najczęściej tłumaczona księga na świecie, czytana przez setki milionów ludzi, do dzisiaj wywiera olbrzymi wpływ na kulturę. Czy znasz te dzieła?

Uważny miłośnik kultury z pewnością dostrzeże wpływ Biblii na sztukę. Od wieków czerpali z niej malarze, rzeźbiarze, literaci, kompozytorzy i inni twórcy. Każdy z nich przedstawiał wątki biblijne z własnej perspektywy, dzieląc się z odbiorcami unikatową interpretacją Pisma Świętego, niezwykłego źródła inspiracji.

Czy znasz te dzieła?

Sztuki wizualne

Nie sposób zliczyć dzieł malarstwa i rzeźby nawiązujących do motywów i treści biblijnych. Zwiedzanie większości galerii malarstwa rozpoczyna się od kolekcji średniowiecza, gdzie dominują ikony i piety, krucyfiksy i ołtarze. Każda kolejna epoka rozwija i interpretuje te wątki.

Leonardo da Vinci, Ostatnia wieczerza (1495-1498)

Malowidło przedstawia moment, gdy uczniowie dowiadują się, że jeden z nich wyda Jezusa. Analiza mimiki i gestów postaci, a także licznych szczegółów i symboli wciąż wywołuje dyskusje, spory i interpretacje, np. czy postać z lewej strony Jezusa to Jan ewangelista, czy może… Maria Magdalena?

Michał Anioł, Dawid (1504)

Dawid, wyrzucając z procy kamień, wygrał walkę z faworyzowanym, ok. 3-metrowym wojownikiem. Rzeźba na Piazza della Signoria ukazuje przyszłego króla Izraela tuż przed rozpoczęciem walki z Goliatem. Rzeźba przez wieki symbolizowała wolność zdobytą przez mieszkańców Florencji i ich gotowość do obrony miasta.

Rembrandt, Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem (1638)

Warto wejść do krakowskiego Muzeum Czartoryskich, aby zatrzymać się przed obrazem Rembrandta ilustrującego jedną z najbardziej poruszających i uniwersalnych przypowieści Jezusa Chrystusa o miłosiernym Samarytaninie.

Stanisław Wyspiański, Bóg Ojciec – Stań się! (1904)

Nieopodal tej wystawy (w kościele Franciszkanów) znajduje się niesamowity witraż krakowianina Stanisława Wyspiańskiego. Bóg wyprowadza na nim świat z chaosu, co może nawiązywać m.in. do tych słów z Biblii: „On rzekł – i stało się. On rozkazał – i stanęło” (Psalm 33, 9).

Literatura

Jan Kochanowski, „Psałterz Dawidów” (1579)

Jan Kochanowski, który znacząco przyczynił się do rozwoju polskiego języka literackiego, dokonał w „Psałterzu Dawidów” poetyckiej parafrazy księgi Psalmów. Było to przedsięwzięcie na skalę światową i chyba największe wyzwanie literackie poety.

„Wszechmocny Panie, wiekuisty Boże,
Kto się Twym sprawom wydziwować może?
Kto rozumowi, którym niezmierzony
Ten świat stworzony?” (Psalm 8: Domine Dominus noster, guam admirabile)

John Milton, „Raj utracony” (1667)

Angielski poeta i pisarz nawiązuje do buntu Lucyfera w niebie. Próbuje wyjaśnić genezę zła opisaną w biblijnej księdze Genesis i rolę człowieka w konflikcie dobra ze złem. Poemat ilustrowany jest akwarelami innego angielskiego artysty i poety Williama Blake’a.

Adam Mickiewicz, „Dziady cz. III” (1832)

W III części mickiewiczowskich „Dziadów” motyw męczeństwa Chrystusa Mesjasza jest analogią do polskiego mesjanizmu. W „Widzeniu ks. Piotra”, które jest mistycznym uniesieniem, dzieje Polski są przedstawione na wzór dziejów Chrystusa. Ostatecznie to Polska ma zbawić inne narody śniące o wolności. Rosyjski car jest Herodem mordującym dzieci, a Francja Piłatem umywającym ręce. W widzeniu ks. Piotra pojawia się też tajemnicza fraza „a imię jego czterdzieści i cztery”. Kto lub co kryło się za tym symbolem? Sam Mickiewicz? Adam Czartoryski? Towiański? Napoleon II? Rok 1844? Powstanie Warszawskie?

Michaił Bułhakow, „Mistrz i Małgorzata” (1966)

Autor umieszcza szatana w… Związku Radzieckim w lat 30., równolegle snując opowieść o Poncjuszu Piłacie oraz procesie i kaźni proroka Jeszuy w starożytnej Jerozolimie.

Wisława Szymborska „Żona Lota” (1975)

Tematy wprost zaczerpnięte z Biblii podejmowała krakowska noblistka, Wisława Szymborska:

„Obejrzałam się podobno z ciekawości.
Ale prócz ciekawości mogłam mieć inne powody.”

(„Żona Lota”)

„Nie wiem i nie chcę wiedzieć, która to godzina.”

(„Na wieży Babel”)

Tadeusz Konwicki „Mała Apokalipsa” (1979)

„Oto nadchodzi koniec świata” – tak zaczyna się „Mała Apokalipsa” Tadeusza Konwickiego. Motyw Golgoty i całopalenia, antychrysta i Sądu Ostatecznego, unosząca się na każdym roku atmosfera katastrofy i zbliżającego się końca, są tłem dla ukazania PRL-owskiej rzeczywistości i historii bohatera, pisarza-opozycjonisty, który zostaje zachęcony do aktu samospalenia przed Pałacem Kultury i Nauki w proteście przyłączenia Polski do ZSRR.

Umberto Eco, „Imię róży” (1980)

Ta z pozoru kryminalna powieść w swoim głównym wątku koncentruje się na rozwiązaniu zagadki bezcennego woluminu „Poetyki” Arystotelesa. Motyw „zjedzenia” księgi w celu poznania jej tajemnic wydaje się wyraźnie nawiązywać do tekstu biblijnej Apokalipsy.

Książka była kanwą do nakręconego w 1986 r. filmu Jean-Jacques Annaud’a, w którym grał m.in. Sean Connery.

Clive S. Lewis, „Opowieści z Narni” (1950-1956, film 2005)

Książka Anglika, który otwarcie mówił o swojej wierze, sprzedała się w ponad 120 mln egzemplarzy, w 41 językach. Bohater – lew Aslan – umierając za winy potomków Adama – nie swoje, to bezpośrednie nawiązanie do Jezusa. Hitowa okazała się również adaptacja filmowa Andrew Adamsona, twórcy Shreka 1 i 2.

J.R.R. Tolkien, „Hobbit” (1937)

Serdeczny przyjaciel Lewisa, John Ronald Reuel Tolkien, był osobą równie religijną. Jednak w jego powieściach symbolika biblijna jest znacznie bardziej subtelna, wręcz ukryta. Krytycy są jednak zgodni: „Ewangelia przenika Śródziemie nie dlatego, że są w niej bezpośrednie odniesienia do Boga. (…) Przede wszystkim rozkoszujemy się doświadczeniem od-tworzenia świata, w którym odbija się pierwotna rzeczywistość, gdzie dobro zwycięża zło, światłość rozprasza ciemność, a niespodziewana radość opanowuje historię niedoli”.

Muzyka poważna

Kolędy i pastorałki, w których ludowym melodiom nadano treści religijne. Kantaty i sonety kościelne, pasje i msze Jana Sebastiana Bacha, „Mesjasz” Händla, „Siedem słów Jezusa na krzyżu” Haydna. różnorodność stylów muzycznych i środków ekspresji. To wszystko świadczy o Bożej inspiracji na człowieka wyrażanej w werbalny i pozawerbalny sposób.

Jan Sebastian Bach, „Pasja wg św. Jana” (1724), „Pasja wg Ewangelii św. Mateusza” (1727-1729)

Georg Friedrich Händel, oratorium „Mesjasz” (1741)

Joseph Haydn, oratorium „Stworzenie świata” (1798)

Wojciech Kilar, „Exodus” (1981)

Krzysztof Penderecki, „Pasja wg św. Łukasza” (1966)

Biblia a muzyka współczesna

Biblijnych wątków można także szukać w muzyce reggae (Bob Marley, album Babylon by Bus, 1978), polskiej muzyce rozrywkowej (Manaam, Pałac na piasku, 1982), a nawet twórczości rapera Kanye’a Westa (album Jesus Is King, 2019).

Reggae

Liczni muzycy tego nurtu odwołują się do wielu wątków biblijnych – począwszy od Marleya (np. Exodus i płyta „Babilon by Bus”), Tosha, czy bliższych współczesności artystów (Sizzla, Capleton, Buju Banton).

Izrael, „Biada, biada, biada” (1985)

Muzyka reaggae spopularyzowana na gruncie rastafariańskim nawiązuje w swoim przesłaniu do Apokalipsy i jej zapowiedzi upadku Babilonu – odstępczego systemu religijno-politycznego. Polski zespół „Izrael” wyśpiewał to trzykrotne biblijne „biada” na swej debiutanckiej płycie z 1985 roku.

Andrew Lloyd Webber, „Jesus Christ Superstar” (1969-1970)

Słynny musical (bądź rock opera) o ostatnich dniach życia Jezusa Chrystusa. W pierwowzorze w rolę Jezusa wcielił się Ian Gillan, wokalista Deep Purple. Do dzisiaj musical prezentowany był w wielu językach na niezliczonych scenach, w tym na Broadwayu oraz w Polsce.

Manaam, „Pałac na piasku” (1982)

Kora, krakowska wokalistka zespołu rockowego Maanam, w refrenie utworu „Pałac na piasku” wyśpiewuje słowa wypowiedziane przez Jezusa w Kazaniu na Górze (Ewangelia Mateusza 7,18): „nie może złych owoców dobre drzewo wydawać, ani drzewo złe owoców dobrych wydawać nie może”.

Kanye West, „Jesus Is King” (2019)

Ekscentryczny amerykański raper i producent muzyczny wydał album nawiązujący do muzyki gospel. Motywem przewodnim płyty jest chrześcijaństwo i doświadczenie nawrócenia, o którym przy okazji wydania materiału głośno mówił artysta.

Film

Krzysztof Kieślowski, „Dekalog” (cykl filmów, 1987-1990).

Każdy z dziesięciu filmów – z gwiazdorską obsadą m.in. Anny Polony, Janusza Gajosa, Daniela Olbrychskiego, Jerzego Stuhra czy Krzysztofa Globisza – nawiązuje do innego biblijnego przykazania.

William Wyler „Ben Hur” (1959)

Martin Scorsese „Ostatnie kuszenie Chrystusa” (1988)

Mel Gibson „Pasja” (2004)

Podsumowanie

Nawiązania do Biblii w literaturze i sztuce wszystkich epok świadczy o jej ponadczasowym, uniwersalnym charakterze. „Stąd wielki poeta francuski Paul Claudel nazwał ją wielkim słownikiem, malarz Mac Chagall – atlasem ikonografii, a historyk kultury Northorp Frye mówi o kodzie biblijnym” (na podstawie wykładu ks. Prof. Marka Starowieyskiego).

Poznaj kolejną część wystawy „Biblia. Bestseller wszechczasów”

Powyższy fragment to tylko część interaktywnej wystawy „Biblia. Bestseller wszechczasów”. Zwiedzaj dalej! Kliknij w interesujący Cię temat, aby przenieść się do odpowiedniej strony:

1. Bestseller wszechczasów
2. Znani o Biblii
3. 66 ksiąg w 77 godzin, czyli jak to jest zrobione? Podział Biblii i jej długość
4. Polacy nie gęsi. Tłumaczenia i przekłady Pisma Świętego
5. Dla Ślązaków, Górali i Kaszubów. Nietypowe przekłady Biblii
6. Biblia we współczesnym języku
7. Biblijny Kraków. Mapa
8. Biblijne inspiracje – czy znasz te dzieła? Biblia a kultura
9. Zaczęło się od Napoleona. Biblia a archeologia
10. Biblia a nauka
11. Jak żyć? Biblia etycznym punktem odniesienia
12. Biblia w pigułce
13. Biblia a historia. Oś czasu
14. Biblia All Inclusive, czyli mapa miejsc biblijnych